قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌۚ ﴿١﴾ اَللّٰهُ الصَّمَدُۚ ﴿٢﴾ لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْۙ ﴿٣﴾ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً اَحَدٌ ﴿٤﴾
Pê nameyê Homayi Rehman û Rehimi (ma dest pê wendişi keni).
- (Ey Qasıdê mı) Vac: O Ellah yo wo.
- Ellah, Samed o.
- (O) nê welediyo u nê zi (Ey) weledno!
- U çırrê tukesi ey ri hınkuf(şerik) nêbiyo.
Ina sure, Mekke dı nazil biya u çar ayet a. Tayi ‘alımi voni ına sure Medine dı nazil biya. Ina sure, guereyê rêzkerdışê Mushafi sureya se u duyesın, guereyê nazıl biyayişi sureya vist u dıyin a. Ina sure, sureya Nâs ra ver u Necm ra pê nazıl biya.
İxlas; zerrweşi, zerrpaki u zerra safi ra vatışê qal, kerdışê gure u heskerdışê dini yo. Ina sure dı, hetê yoyi u tevhid ra wesıfi Homayi esti. Komêk, qasê ıni wesıfan Homay ri baweri biyaro u hişa tewhidi ser Homayi bışınasno u qebul bikero wı merdımo muxlis hesıbiyeno. Ina sure, ına raşti ser nameyê İxlasi gureto.
Ê ‘alımê ki vani ına sure Mekke dı nazil biya ıno riwayet ser şıni: “Muşriki Mekkeyi yeni verê Peyğamberi ma ‘aleyhi selami u tera vani ‘Ma ri nesebê Homayi ra behs biker!’ Ino vatışê muşrikan dıma ına sure nazil bena!”[1]
Ê ‘alımê ki vani ına sure Medine dı omiya xu ri ıno riwayet qebul keni: “Fıle u Cuhudan ra tayi merdumi yeni Peyğamberi ma ‘aleyhi selam ra derheqê Homayi persan persêni. Ini persan ser Cebrail yeno u peyğamberi ma ri sureya قُلْ هُوَ اللّٰهُ اَحَدٌۚ wuneno.”[2] Labelê ma uslub u muhtewaya ına sure ra fam keni ki ına sure Mekke dı nazil biya.
Ina sure dı bı şeklêko veciz(weş u rınd) çendi wesıfi Homayi ra behs esto. Hz. Peyğamber derheqê muhimi u qıymetê ına sure hına vato:
“Ez O Ellahi ri sond wuneno ki estiya mı ha destê ey da, ına sure qasê hiri ra yo ê Qurani ya.”[3]
Yo sehabe ına sure, her nımac dı wendên u peyğamberi ma zi ıno sebeb ra ey ra vano: “Heskerdışê ına sure, tu beno Cennet!”[4]
- (Ey Qasıdê mı) Vac: O Ellah yo wo.
Ina sure, estuna İslami tewhid ra kılmi ra behs kena u Homayi bı çend wesıfan dona şınasnayiş. Inay ra Peyğamberi ma vato, ‘Ina sure qasê hiri ra yo ê Qurani ya.’
Ina sure, pê zamirê şexıso hiriyın هُوَ/O destpêkena. İta dı ıno zamir, qey Ellahi şıxuliyawo. Çunki ına sure muşrikan ri yo cewab a. Muşriki Mekkeyi yeni peyğamberi ma ra –haşa we kella- nesebê Homayi persêni. Seba ınay, sure pê zamirê هُوَ destpêkena.
Nameyê Ellahi ra ına me’na qest bena: Estiya Ellahi ezeli(vercu ra), ebedi(tımatım), mecburi u xu bı xu ra yo. O Ellah, her çi vıraşto, wayirê her çi yo, her çi zono u her çi ser hukumran o u qederê her çi ho ey dest do. Ellah, nameyê Homayi xas o.
Mufesiri tefsirê ına sure dı zafyer kelimeyi اَحَدٌ u الصَّمَدُۚ ser vınderti; çunki kelimeya ‘eḥed’ dı yoyitiya Homayi ra behs beno u Semed zi O Homayo ki ixtiyaciya Ey tuçi u tukesi çina u her çi u kes muxtacê Ey o.
Kelimeya Eḥedi, me’naya ‘yo u tekuteyna’ dı şıxuliyena. Ina kelime, kokê wehdeti ra yo name ya. Eger ına kelime, izafe ser Homayi ri bıbo wesıf, ‘yoyiya, tekuteyaniya u bizeycıyiya Homayi’ ifade kena. Ina kelime dı hem me’naya tenzih(Homa çıta ra dûri yo) u selbi(Homa çıta niyo) esta. Ê ayete ki ına ayet ra yeni ına me’na ifade keni temam. Seba ınay name u wesıfê احد i biHomayi qey tuçi u tukesi nêşıxuliyeno. Kelimeya واحد zi kokê wehdeti ra yo name yo. Ina kelime, me’naya ‘O ki tek u teyna yo, zecı çik çin o; felqê u şil nêbeno, humartış ser nê beno zêd nê zi beno kêm.’ Ina kelime, ına me’na dı qey Homayi yo name yo u wesıf o. Labelê ına kelime, biEllahi qey zobina mexluqatan hetê humartış ser me’naya ‘yoyi’ya enan zi şıxuliyena.
Beynatê kelimeyanê ‘eḥed u wâḥid’ dı ferq esto:
Wâḥid, me’naya ‘Her cısn ra yo ten’ dı şıxuliyena.
Eḥed, yeno ına me’na; ‘O ki ey rı cısn çin o, şexsê u wesıfanê ey dı zeycıyê u dengê ey çin o!’ Ellah, ına me’na ser ‘yo u tekuteyna yo!’
Eḥed, Ellah zatê xu ser yew u tek o.
Wâḥid, Ellah wesıfanê xu ser yew u tek o.
Ini wırdi kelimeyan dı ‘yewiya Homayi ser me’naya ezeli u ebedi esta.’ Ini wırdi nameyi hedisanê Peyğamberi ma aleyhi selam dı wesıfanê Homayi ra hesıbiyeni.[5]
- Ellah, Samed o.
Kelimeya الصَّمَدُۚ i yena ına me’na: “O ki herkes ixtiyaciya xu Ey ra vono u wazeno; labelê Wı tuçi u tukesi ri muxtac niyo.” Qasê ına sure الصَّمَدُۚ “O ki Wâcibu’l-wucûd o. Yani hetê estiya xu tuçi u tukesi ri muxtac niyo; labelê her çi qey estiya u cuya xu ey ri muxtac u deyndar o.’
Ma ıni wırdi me’nayan ra fom keni ki, kelimeya الصَّمَدُۚ ‘i raştaraşt nameyê احد’i tefsir kena. Taberi vano: “Sâmed, O me’bud ki ‘ibadet u ‘ewdi teyna ey ri bena; biey zobina yo me’budi ri ‘ibadet u ‘ewdi nêbena.”
Nameyê الصَّمَدُۚ i Qur’an dı teyna ına sure dı viyereno u ıno name tayi hedisanê peyğamberi ma aleyhi selam dı viyereno u‘esma’ul husna’ ra yo name hesıbiyeno.[6]
- (O) nê welediyo u nê zi (Ey) weledno!
Cumleya لَمْ يَلِدْ / (O) Nê welediyo ra ına me’na bena ra: Wı pê welediyayiş nê yo dadi u babi ra nê zi çewi ra biyo. Wı yo nê yo ‘esıl nê zi yo ermın ra nê omeyo; çunki çiyêko welediyeno, çiyêk ra beno mıheqeq zobina çiyan ra pê beno; la Homa hına niyo, Wı qedim u ezeli yo, yani estiya Ey ri yo vêri u destpêkerdış çin o.
Cumleya وَلَمْ يُولَدْۙ / Nê zi Ey weledno ra ına me’na bena ra: Nê tukes Homayi ra biyo u nê zi Homa, tukesi weledno. Homa, wesıfanê kêman ra munezzeh(dûri) o. Ayeta dıyin vona, O Ellah Samed o. Nameyê Samedi ser, vateyê Fıleyan u Cuhudan ri yo reddiye(ver veciyayiş) esto; çunki Fıleyan vatıb ‘Mesih, lacê Homayi yo.’(Bıonên Tewbe 30) u Cuhudan vatıb ‘Meleketi keynayi Homayi’(Bıonên En’am 100). Eger, qey yoyi olad ser yo nisbet bıbo gereka ciniya ey zi bıbo. Oladi u ciniyi zey heskerdış u zewaci qey tayi ixtiyacan i; labelê Homa, her çı ixtiyaci esta tera munezzeh o; Wı ezel(vercu) ra esto u ebed o. İnsan, olad u cini zi Ey vıraşti. Çırrê O ki çinayi ra bıvırazo ê ki vıraziyayi enan ri beno muxtac? Ino çi mumkin niyo!
- U çırrê tukesi ey ri hınkuf(şerik) nêbiyo.
Ina ayet hem tefsirê ayeta yoyin a hem zi xulesaya ına sure ya. Ina ayet dı ına me’na esta: Ellah, zatê xu, wesıf u fi’lanê xu ser yo wo; tuçi u tukes nêmoneno ey, zeycı u hınkufê ey niyo. Biyê Homayi çı u kam esto Ey vıraşti. Wı Xalıkê her çi yo; ıno sebep ra yo mexlukat zi dengê ey niyo, nêmoneno ey u nê zi Wı moneno enan. Ma ıno heqiqet zey ayetani Nahl 17-22, Şûrâ 11 zaf ayetan dı vineni u wuneni, rına vıraştışê xu u kâinat dı pê çıman, hiş u zerr temaşa u his keni.
Peyğamberê ma aleyhi selam vatıb “Sureya İxlasi hiri felqeyê Quran ra yo felqe ya!” Tayi ‘âlimi kritikê ına hedis ser voni, ‘İta dı meqsed wendışê ına sure yo. Kom, ına sure bıwuno zeg Quran ra hiri ra yo qısım wendo endêk sewab geno.’ Tayi ‘alımi zi voni, ‘İta dı meqsed dehkera u me’na wa. Yani ına sure, dehkera u men’a ser hiri ra yo qısımê Qurani ya.’ Qasê ıni ‘alıman Qur’an dı hiri behısi muhiman ser me’lumati esti:
- Derheqê zatê Homayi me’lumati(Marifetullah)
- Heyatê axiret ser me’lumati
- Rayıro raşt ser(sırat’ul musteqim) me’lumati.
Ina sure dı ıni hiri me’lumatan ra me’lumati marifetullah/tewhidi esti. Eger kam, me’naya ına sure baştır fom bikero u baweriya xu qasê ına sure biyaro wı beno ehlê tewhidi. Ê ferman u hukumê ki Quran dı viyereni tekiliya enan dusturê tewhidi dı esta; seba ınay ına sure hiri ra yoyê Qurani hesıbiyena.