1. Ehmedê Xanî:
Şêx Ehmedê Xanî serra 1650 de Bazîd de ameyo dinya. Halî hazirî de, Bazîd, qezayêka giredayê Agirî wa. Nameyê babîyê ey Îlyas o û nameyê dadîya ey Gulnîgar a. Xanî, Bazîd de dest bi wendişê xo yê medresa kerd o. Dima, tehsîlê xo Xelat, Wan, Riha û Bedlîs de dewam kerd o. Wan de Medresê Xuşab de wendo û Seyda Mela Camî hete de wendiş xo temam kerdo û ey hete de îcazêya îlmî girewta.[2] Yeno vatiş ke Ehmedê Xanî şîyo İstanbul û Padîşahê Osmanî diyo.[3]
Ma eşkenê vaj, alîmo bi qedru kiymet Xanî Koşkê Mîranê Kurdê Bazîd de sey yew katibo resmî xebitîyayo. Xanî alîmêko Kurd bîyo. Yi digel ziwanê dadîyê xu, ‘Erebkî, Fariskî û Tirkî xêlêk baş zunên. Dîwan yi di tayê helbesti êstî ki bi her çar ziwanan ame nuştişi. Mesela Xanî yew şîîr nuşta. Na şîîr panc kıta wa û her yew beytê na şîîr zî, bi ‘erebkî, fariskî, tirkî û kurmanckî vata:
“Fâte umrî fi hewake yâ habîbî kulle hâl
Ah û nâlem hemdeme şûd der firaqat mâh û sâl
Ger benim kanım dilersen çokdan olmışdır helâl
Dîn o ebter bûm ji aşqê min nema aql û kemâl.”[4]
Xanî eqîde de Eşarî, fiqih de Şafîî û terîqet de zî Neqşîbendî yo. Medreseya Kurdan Kitabê Xanî ra ders ameyênê dayiş u wendiş.
Ehmedê Xanî, serra 1707 î de Bazîd de wefat kerdo û bi rehmê Homayî bîyu şa.[5] Wexta ke Mela Seîdo Meşhûr (Bedîuzeman) (w. 1960), xortanîya xu de Bazîd de Seyda Mela Muhammedê Celalî hete wendê tayê şewan de şîyênê ser tırba ey, zîyarete yi kerdên û tira îlham guretên.[6] Ewro zî zaf însan şini Bazîd û zîyaretî tirba ê zatê pîlî kênî.
Xanî, kitabê xu bi zıwanê Kurdî nuştî. Qiseya raşte, yi bi çar kitabê xu yê Kurdî morê xu dayo Edebîyatê Kurdî ra û sermîyaneko gird xu ra dim verdayo. Çîyêko dîqêtê çoyi anceno, in o: De gel ke ino merdimo arîf û zanayê dezgeyê dewleta Osmanî de qêydê yo katibo resmî kar kerdênê kitabe xu bi ziwanê xu nuştên wa ayetanê Homayi Tealê ra ayetêk vîn nîbo. Înî zî delalet keni ki Xanî waştên qij û gêncê mîlletê xu bi ziwanê dadiya xu perwerde bibî û talim û terbîye bivinî.
2. Kitabe Ehmedê Xanî ki Resayê Ma:
1. Mem û Zîn. Xanî no kitab de aşqê Mem û Zîn bi tewirê mesnewîyan ano ziwan. Yi bi no kitabê xu berê mesnewî Edebîyatê Kurdî rî akerdu.
2. Nûbehara Biçûkan: Çi qeyde nameyê yira zî yeno fehm kerdiş, ino kitab kitabê akîdê ê îmani yu û menzûm ameyo nuştiş. Xanî, ino kitab qey qijan nuşto ki wa qicî ino kitab ezber bikêrî û eqîdêya xu ya raşt ıno kitab ra bimusî. Nûbehar yew kitabê terbîye û talimî yo. Heta zemanê ma, medreseya Kirdan de feqîyan, Quranê Kerîm û mewlîd dima ra hêver no kitab ra ezber kerdên.
3. Dîwan: Ma texmîn kenê ki Kitabê Dîwanê yi temam nîyo û qismek yi ra bîyo vînd.
4. Eqîdename: Xanî bi ino kitabê xu, berê adetê nuştişê eqîdenameyan kerdu a. Xanî no kitab xu de mudafê bawêrîya û eqîdeya Ehlî sunet kerd o.
Hetêk ra ma eşkenê vaj Xanî, bi kitabanê xu şohretêka pîl kesb kerda û tesîrêko zaf gird alîmanê herwekê Seydayê Bedîuzeman ser viraşto. Heto bîn ra zî zanaye û rewşenfîkrê bîn zî sê Bedixanîyan yî ra gelêk mutessîr bî. Xısusîyetê muhîmî ê Xanî ino yo, yi, bi şeklêko xısusî mîlleta xura heskerdênê, waştên mîllete xur xizmetêk bikero. Ino semed ra no arîf û welîyo pîl de gel inayê ke ‘Erebkî, Fariskî û Tirkî baş zanên, hemê kitabê xo bi ziwanê Kurdî (Kurmanckî) nuştî. Ino zi delaletê hemîyetê mîllîye yê Xanî keno.
3. Hîkayeya Şîîrê Zahîdê Xelwetnişîn:
Par, yanî serra 2018î de Bazîd de Ehmedî Xanî ser o sempozyomêk virazîya bi. Çend embazê ma yê akademîsyenî qey ina sempozyumi bi nameyê: “Pend û Amojgarî de Dîwana Şêx Ehmedê Xanî De: Helbesta Zahidê Xelwetnişîn Wek Nimûne” yo vilawekiya Kurmanckî hazir kerd bi. Gava ki inî hevalê ma şîîrê “Zahidê Xelwetnişîn” ê Ehmedê Xanî ser xebîtîyênê ez zî hayidar kerda. Wexta ke ez anîya şîîrê Xanî ra mi zana ki wı, yo behrêku bêbin û yir yo sahîlêk zî çîno. Ino semed ra şikîya mi qelb ki ez ina Şîîrê Xanî ra Zazakî tercume bikêrî. Labelê mı teredud kerd, gelo ez eşkena ina şîîra rind û zaf mana û xori ra bıçarni Zazakî yan ez nêeşkena? Bi teşwîqê hevalan mi tewekulê Homayî kerd û dest bi açarnayiş ina şîîr kerdi.
Çi qaydek ke şima zanî exlêbê kirdanê ma qedrê pîlan û qiymetê edebîyatê xo nêzanî. Hal o yo ki de tarîxê kurdan de zaf alîme pîlî sey İbn Salahê Şehrezorî (w. 643/1245), İbn Teymîyê Harranî (w. 728/1328), Melayê Cizîrî (w. 1050/1640) Ehmedê Xanî, Mewlana Xalîdê Şehrezorîyê Kurdî (w. 1242/1827), Şex Abdurrahmenê Taxî (w.1886) û Saîdê Nursî resayê. İnan ra her yew sey astera roşn da u xizmetê dîn û îman û Quran û milletê xo kerd u, xo dima yo sermîyanêko pîl verdayo. Lazim yeno ki ma kitabanê înan biwane, bi Kurmanckî u Zazakî tercume biker, dawa ki qij û genç û xortê ma biwanî û agahdar bî û pîlanê xo, tarîx û huner û edebiyatê xo bişinasnê. eger ma qiymetê pîlanê xo nîzani û kitabanê yin nêwani kom qiymetê înan zan u, kitaban yin wanenu?
Vîrê mido zî medresanê ma kirdan de Nûbehara Biçûkan omênê wendiş û ezberkerdiş. Zaf feqîyê Zazayi bîbî Nûbehar ra Kurmanckî musênê. O semed ra merdim eşkeno vajo ki no kitab medreseyan de bingehê musnayişê ziwanê kurmanckî bi. Gelo çira medreseyanê ma de no kitabo delal nêyeno wendiş û nîyeno ezberkerdiş? Eger ziwanê Kurmanckî, Zazakî heta heta zamonê ma muhafeze bîyo, sayeyê no tewir kitaban û ziwanê talîm û terbîyê medresan ke kurmanckî û Zazakî bî ameyo pawıtiş. Êr zî lazim o ki Seydayê ma ziwanê Kurmanckî û Zazakî medreseyan de muhafazi bikêrî, bi inî wirdî ziwanan ders bidê ki feqiyî ey ra ziwanê xu bimusî.
Şîîra Zahîdê Xelwetnişîn ê Xanî şîîrêka delal a. Ma qasê qewetê zanayişê xura tercume bi Zazakî kerda ki Zazayê ma yê ku elaqi bi edebîyat mojnên ra ina şîîra biwanî û wayîrê ziwan, huner, senetê û kultur xo vejî. Eger xeta û xeletî tede êstî ma ra yê, raştîyî ma zî Homayî ra yî. Ez Homa ra hêvî kena ki îna şîîrê Zahîdê Xelwetnişîn biba sebebê şinasnayişê Ehmedê Xanî, fîkr û hunerê ey û wendişê kitabanêyi.
4. Dîwanê Xanî û Şîîrê Zahîdê Xelwetnişîn
Vateyo raşt dîwaneko mustaqîl û mureteb ê Ehmedê Xanî çin o. Helbestê yî parçe parçe ameyî dîyayiş û arêdayiş. Tewr muhîm helbêstê ey koleksîyonê Jabayî de ameyê muhafeze kerdiş. În helbêstê Jaba zî taref Mela Mahmûdê Bazîdî (1799-1887) ra yo dîwançe de ameyê kom kerdiş. Mela Mahmûd zî, nê helbestan teslîmî Jaba kenê û o zî benu Rusya û teslîmî Mektebxanê Umûmîyê Senpetersburg keno.[7]
Dîwanê Xanî ser taye xebat zî virazîyayê. Xebatê akademîya ke Kadrî Yildirim nê dîwanî ser kerdo tede 25 helbêst estî. 5 helbestê bînî zî yi sewbîna xebatan ra girewtî.[8]
Îsmaîl Badî zî Dihok de Dîwanê Xanî ke 20 helbestan ra yeno meydan çap kerd u.[9] Mela Abdurrahman Durre (w. 2012) zî dîwanê Xanî şerh û çap kerdo. În çap de ca deyayo 27 helbestanê Xanî.[10] Ebdullah Varlî zî serra 2004 de de cîldan de hayat û arîdayê (berhêm) Xanî neşr kerdo. İna xebatê Ebdullah Varlî de 109 helbestê Xanî ameyo neşr kerdiş.[11]
Tehsîn Îbrahîm Doskî zî şerhêk ser Dîwanê Ehmedê Xanî hazir kerdo. Dî no şerhê Doskî de 29 helbêstê Xanî ca gênî.[12]
Şîîrê “Zahîdê Xelwetnîşîn” ke de Dîwanê Xanî de ca gena murebba muzdewîc a. "Zahîdê Xelwetnişîn" ê Xanî panc çarînan ra yena meydan û hemê çarîn bî yew qafîye ameya girêdayiş.
Şeklê qafîyê helbest îna wa: aaaa, bbba, ccca, ddda, eeea
Weznê erûza helbest zî: Faîlatun faîlatun faîlatun faîlun a.[13]
Di edebîyatê klasîkê rojhilatê mîyanîn de şîret û nasîhet cê ko muhîm genî. Wexta ke ma bi in nezer anên dîwanê Xanî ra ma vînên ke dîwanê yi bi pend û şîret û nasîhet piro. Edebîyatê klasîk de in new ra nesîhetname zî yen vatiş.
Şîret û nasîhet û temî dî edebîyatê klasîkê Ehmedê Xanî di, gelêk cayêko muhîm gênî. Xanî dî Dîwanê xo di, zafê helbestan de bî eşq û şewq muxatabanê xo şîret keno. Wı teyna omyar rîr nesîhet nîkenu belkî Mîr û bêg û axê û sultan û padîşah zî ino nesîhet ra barê xo genî. İna êsen ke Xanî o qeydi yo dewr û dewranek de cuyo ke yi waşt bi va‘z û nasîhet û şîret milletê xo temî bikeru û yin hanê xeflêt ra aya kero.
Xanî her çî ra zîyed bi şeklê ke umumî îxtîlaf Bisilmanan ra û bi şeklê ke xısusî zî bê îtîfaqî Kurdan ra muzdarîb o. Şima eşkên ıno izdirabê yi hem Mem û Zîn de hem zî de Dîwanê yi de biwînî. Malum ke Seydayê Bedîzaman zî neweşî terfîqê Bisilmanan û Kurdan ser zaf vinderto. Ino semed ra merdim eşkenu vaj ke yi ina mesela de îlham xo Xanî ra girewtu.
Xanî hem tarîxzan bi, hem zî de mîyanê tarîx de cuyenê. Halê milletê yi çimanê yi verd bi. Bi ino sebeb, Xanî bî nesîhet û kitabanê xo waştên yo çare peyda bîkero. Yî waştên ke îtîfaqek mîyanê mîranê Kurdan de virazyu da ke yin alet û şerrêkê cengawêrê dewletanê bînan nîbî. Mesela Xanî de Mem û Zîn de îtîfaq û yewbîyayiş ser îna van:
Ger dê hebûya me îtîfaqek
Vêkra bîkra me înqîyadek 5/43
Hasîl bîbûwa jî bo wî tacek
Elbete dîbû me jî rewacek 5/16
Xemxwarî dîkîr lî me yetîman
Tînane derê jî dest leîman 5/17
Xalîb nedîbû lî ser me ev Rûm
Nedîbûne xerabeyê dî dest bûm.[14]
Çi qeydek şima bivînê Xanî şîîrê Zahîdê Xelwetnişîn de zî bê îtîfakî mîllete xo ra gazin kenu û bê xeberîyê yinê dinya ra şîkayet keno. Ço eşkenu vaj ke Xanî bi no xem û derd û keder cuyo û bi no derdan û kulanê xo şu qebra tarî û huzûrê Homa Tealê. Homa rehmê xo şa kero.
Ika zî ma ca danî Şîîrê “Zahîdê Xelwetnîşîn”. Ewela, her yew çarînê Kurmanckî dima zî Zazakîya êy ma ani zon:
ZAHIDÊ XELWETNÎŞÎN PABESTÊ KÎRDARÊ XWE YE
(ZAHIDO XELWETNÎŞÎN PABESTÊ KERDENÊ XO YO)
Zahîdê xelwetnişîn pabestê kirdarê xwe ye
Tacîrê rîhletguzîn derbende dînare xwe ye
Aşiqê dilberhebîn dîldayê dildarê xwe ye
Vî zemanê her kesek bêşubhe xemxwarê xwe ye.
Zahîdo xelwetnişîn,[15] pabestê kerdenê xo yo.
Taciro rîhletguzîn,[16] ho bawê dînarê xo yo.
Aşiqê dilber, zerkotê yê waştî yê xo yo.
Ino zaman de her kes, bêşubhi xemxarê derdê xo yo.
Bê emel tu jî kes meke hêvî, eta û hîmmetê
Bêxered nakêşîtîn qet kes jî kesê zehmetê
Kes nehîn qet hîlgîrît bare te ew bê ucretê
Gerçî İsa bît ku wî fikra ker û barê xweye.
Ti, bêxebat, tu kesek ra mek hêvî, eta û hîmmet.
(lewra) bê menfeet, tu kes, kesek ra nêancen zahmet.
Tû kesek qet wera nêdan barê tu, bêucret.
Her çend İsa biz, xiyalê yî kar û barê yî wo.
Hoşyar bî! Da nekî umrê xwe bêhasil telef.
Lew ku nakit fayde mal û genç û ewlad û xelef.
Maceraya Xidir dîwarê yetîmî bu selef.
Vî zemanî her kesek mîmarê dîwara xwe ye.
Hîşar bi! Da ko nêkêr ‘umir xo bêhasil telef.
Lowra faydi nêken mal û genç û ewlad û xelef
Macerê Xidir û dîyêsê yetîmî bîyu selef.
În zaman de her kes mîmarê dîesê xo yo.
Ca nezer ke îbrete pêla ku waki‘ bit sawaş
Ger nebîtîn îltîfat û mewc û debr û meaş.
Cîndîye rîmbazê farîs nadîtîn canî belaş.
Saeta serbazî hêvî ji serdarê xwe ye.
Rê nezer bik îbrêtê pîyêl, waqta vejîyen sawaş,
Eger çînib îltîfat û xerc û debar û me‘aş.
Askêrî canbazo suwari canê xo nêdan belaş.
Sa‘etê eskerî hêvîyê serdarê xo yo.
Xanîya, zayî meke weqtê xwe ey nadan ebes!
Bê teleb nabî ji weslê behremend ey bul-hewes.
Sanîê mutlaq ku nîne îhtîyacek wî bi kes.
Lutf û îhsana Wî derheq telebkarê xwe ye.[17]
Xanîyo! Wêqtê xo zayî mek, ey nezan, ‘ebes!
Bêteleb wuslet ra nîben behremend, ey bul-hewes.
Sanî‘o mutlaq ke îhtîyacî yî çîna bi yewkes.
Haqîqet, lutf û îhsan Yî zî êy telebekarê xo yo.
ÇIMEYÎ
Abdurrahman Durre, Şerha Dîwana Ehmedê Xanî, Felsefe û Jiyana Wî, Weşanên Avesta, Stenbol 2002.
Abdurrahman Kaplan-Hasan Aydın, Ehmedê Xanî, Ukam Yayınları, İstabnbul, 2013.
Bediüzzaman Said Nursî, Tarihçe-i Hayat, Zehra Yayıncılık, İstanbul, 2013.
Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Jînewariya Ehmedê Xanî, Weşanên Sîpan, Stenbol 2004.
Ehmedê Xanî, Dîwan, Analiz: Kadri Yıldırım, Weş Avesta, İstanbul 2014.
Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, (Çeviri ve Kavramsal Tahlil: Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2010.
Îsmaîl Badî, Ji Helbestên Ehmedê Xanî, Çapxaneya Hawar, çapê yoyın, Dihok 1996.
İzeddin Mustafa Resûl, Bir Şair Düşünür ve Mutasavvıf Olarak Ehmedê Xanî ve Mem û Zîn, (Çev. Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2007
M. Zahir Ertekin- Bedretin Basuğuy, Pend û Amojgarî de Dîwana Şêx Ehmedê Xanî De: Helbesta "Zahıdê Xelwetnışîn" Wek Nimûne, 2. Uluslararası Ahmed-i Hânî Sempozyumu (İslam Düşüncesinde İslam) 28-30 Eylül 2018 Ağrı,
Tehsîn Îbrahim Doskî, Cewahirul Me’anî fî Şerhî Dîwana Ehmedê Xanî, Weşanxaneya Sipîrêz, Erbîl 2005.
[1] Bingöl Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Öğretim Üyesi.
[2] Abdurrahman Kaplan-Hasan Aydın, Ehmedê Xanî, Ukam Yayınları, İstabnbul, 2013, r. 6.
[3] İzeddin Mustafa Resûl, Bir Şair Düşünür ve Mutasavvıf Olarak Ehmedê Xanî ve Mem û Zîn, (Çev. Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2007, s. 10. Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, (Çeviri ve Kavramsal Tahlil: Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2010, s. 20.
[4] Diwana Ehmedê Xanî, Berhevkirin: Tahsin İbrahim Dostkî, Dehok, 2016, r. 88.
[5] Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, (Çeviri ve Kavramsal Tahlil: Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2010, r. 20.
[6] Bediüzzaman Said Nursî, Tarihçe-i Hayat, Zehra Yayıncılık, İstanbul, 2013, r. 36-38.
[7] M. Zahir Ertekin-Bedretin Basuğuy, “Pend Û Amojgarî de Diwana Şeyh Ehmedê Xanî De: Helbsta Zahidê Xelwetnışîn Wek Nimûne,” 2. Uluslararası Ahmed-İ Hânî Sempozyumu (İslam Düşüncesinde İslam), 28-30 Eylül 2018 Ağrı, r. 147.
[8] Ehmedê Xanî, Dîwan, Analiz: Kadri Yıldırım, Avesta, İstanbul 2014.
[9] Îsmaîl Badî, Ji Helbestên Ehmedê Xanî, Çapxaneya Hawar, çapê yewın, Dihok 1996.
[10] Abdurrahman Durre, Şerha Dîwana Ehmedê Xanî, Felsefe û Jiyana Wî, Avesta, Stenbol 2002.
[11] Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Jînewariya Ehmedê Xanî, Weşanên Sîpan, Stenbol 2004.
[12] Tehsîn Îbrahim Doskî, Cewahirul Meanî fî Şerhî Dîwana Ehmedê Xanî, Weşanxaneya Sipîrêz, Erbîl 2005.
[13] Ertekin- Basuğuy, Pend û Amujgarî, r. 148.
[14] Ehmedê Xanî, Mem û Zîn, (Çeviri ve Kavramsal Tahlil: Kadri Yıldırım), Avesta Yayınları, İstanbul 2010, r. 14.
[15] Xelwetnişîn: merdumeko xelwet de runıştu û elalqê xo insanon ra abırno.
[16]Tacıro rihletguzin: tucaro geraye. Vındetışê ey çinu û semêd kesb, ticarêt û qezêncê xo gereno.
[17] Semede şîîr banên: Abdurahman Durre, Şerha Diwana Emedê Xanî Felsefe û Jiyana Wi, Stenbol, 2002, r. 326.